










FFVP | Family First Vanuatu Party |
FMP | Friend Melanesian Party |
GC (VGC/GCP) | Green Confederation Party |
GJP | Graon mo Jastis Pati |
IG | Iauko Group |
KDP (CDP) | Kristin Demokratic Pati |
LDP | Liberal Democratic Party |
MT | Makitotsan |
MC | Muvmen blong ol Chiefs |
MPP | Melanesian Progressive Party |
NAG | Nagriamel |
NCAP | National Community Association Party |
NIPDP | Natatok Indigenous People’s Democratic Party |
NUP | National United Party |
PAP | People’s Action Party |
PPP | People’s Progressive Party |
PSP | People’s Services Party |
RMC | Reunification Movement for Change |
RUMPV | Reassemble the Union Movement for the People of Vanuatu |
ULF | United Liberation Front |
UMP | Union of Moderate Parties |
VDALPC | Vanuatu Democratic Alliance and Liberal Party for Change |
VDP | Vanuatu Democratic Party |
VF | Vemerana Federation |
VLP | Vanuatu Labour Party |
VNP | Vanuatu National Party |
VP | Vanua’aku Party |
VPDP | Vanuatu Progressive Development Party |
VPP (NPP) | Vanuatu Presidential Party |
VPRFP | Vanuatu Progressive Republican Farmers’ Party |
VRDP | Vanuatu Reform Democratic Party |
VRP | Vanuatu Republican Party |
Diplomats from Australia, New Zealand, China, the European Union and the U.S. Embassy in Papua New Guinea will act as observers and visit polling stations in Port Vila, rural Efate, Tanna and Santo. The Kilman government is welcoming the observers at a time when discrepancies in electoral roll numbers are being raised. The presence of the observers offers an opportunity to increase transparency and accountability and may go some way in explaining the Vanuatu acting chief electoral officer, Lional Kaluat’s statement that he doesn’t expect many results to be challenged once polling has been completed.
(This post was edited on November 22).
Graon long Vanuatu hemi stampa blong laef blong ol man ples. Ikat wan o tu pati nomo ikat ol detel aksen blong adresem ol bigfala isiu blong graon mo desentralaesesen mo fulap oli kat ol jenerol toktok nomo.
Yumi save se graon hemi wan sensitif topik blong tokbaut. Histori blong Vanuatu hemi soem se yumi bin gat distebens long saed blong ekonomi from se ol lan ona oli no save agri long hau nau bambae oli save usum graon blong olgeta. Sapos man we igat mane i kam tedei blong givim long wan Kastom lan ona, raorao bambae hemi kirap sapos man ia i no bin toktok wetem ol narafala membas blong famili o lan ona.
Jalenj we i fesem fulap lida mo olgeta politikol patis long kantri tedei hemi hau nau ol lan ona i save usum Kastom graon blong olgeta be long sem taem, givim enaf rum tu blong developmen long saed blong ekonomi i save go hed. Hemia hemi fiu exampol blong olgeta jenerol polisi steitmen blong olgeta pati we mifala i kasem long saed blong graon:
Ol eksampol long ol klia aksen steitmen blong wan wan pati i inkludim:
Isiu ia ikat plante pati oli tokabaotem mo tu se plante oli kat sam detel tingting blong jensim sam long ol sistem blong gavman, system blong vot, hau blong kontrolem ol politikol pati mo tu blong yusum MP alokaesen.
Wan long ol bigfala kwesten we ol politikol patis long Vanuatu i stap tokbaut tedei hemi hau nau yumi save impruvum fasen blong ranem wan gavman blong hemi save respon long ol nids blong ol man Vanuatu, mo i mekem se sevis i save kasem ol man aelan.
Nekis bigfala kwesten hemi hau nau yumi save impruvum fasen blong ranem wan gavman blong mekem se wanem we oli singautem se ‘korapsen’, o fasen blong usum wan pablik ofis blong helpem yu wan mo ol membas blong famili blong yu, fren blong yu, pati blong yu o aelan blong yu, i save go daun.
Korapsen i semak tu long fasen we yu olsem wan sivil seven o memba blong palamen o politikol apoenti i no wok folem fasen mo loa blong kantri.
Plante ol patio li tok jenerol long saed blong impruvem rol blong palemen komiti mo stability krosem floa mo hao blong setemap koalition afta eaj eleksen. Sam eksampol long ol klia aksen steitmen blong ol pati oli inkludim:
Folem plante isius blong gavman tedei igat wan grup we oli ting se hemi taem blong jenisim sistem blong gavman igo long ‘Presidensial Sistem’ — semak long olgeta long Unaeted Stet Blong Amerika o France. Sistem ia hemi givim bigfala eksekutif pawa long wan man olsem Presiden blong hemi mekem ol apoemen blong ranem ol affeas blong wan kantri.
Afta theti-tu yia i gud se yumi kam tugeta blong kat ol nasonal toktok long saed long ol isiu ia blong kat refom blong sistem blong
gavman.
i gud se ol vota oli luk gud long ol klia polisi komitmen blong wan wan pati. Tebel ia i soem aot se ol pati we oli kat sam detel polisi steitmen long ol isiu ia. Ol ofis blong pati oli sud kat kopi long ol polisis platfom mo ol posta tu oli kat sam long ol polisi o yu save askem ol kandidet blong talem aot wanem nao ol polisi komitmen blong hem o pati.
Oli talem se wan welti neson hemi wan helti neson be sapos yu luk tebel ia ino klia hau nao ol pati bae oli adresem ol ki isiu blong helt.
Yumi everiwan i save agri se fiuja developmen blong kantri ia Vanuatu hemi depen bigwan long gudfala helt blong ol ni-Vanuatu we oli save wok mo contribut long nasenal developmen proses.
Blong wan kantri olsem Vanuatu we populesen blong hem i stap gro long wan reit blong 2.3% olsem we 2009 repot blong kauntem man i shoem, hemi impoten tumas se ol niufala lidas we oli kam insaed long nekis palamen i mas kat ol gudfala polisis we oli adresem ol samting olsem kwaliti blong helt sevis, hae cost blong meresin mo namba blong ol dokta.
Tedei, kantri i sot finis long ol nes mo dokta mo i mekem se hemi mas pusum hand iko long Solomon aelans from help. Yumi gat samples 29 neses blong Solomon aelans we tede oli stap wok olbaut long kantri.
Sam fiu yias i pas, saplae blong meresin i bin ran aut long mein hospitol blong yumi long Port Vila mo i bin afektem fulap man Vanuatu, spesiali nau ol mama mo ol pikinini. Hemia tu i stap shoem wan bigfala nid blong planem gud fiuja blong helt long Vanuatu mo mekem gud olgeta prokram blong helt long ol aelans. Wan klia exampol blong no planem gud fuja blong helt hemi hemia we igat repot se ol niufala graduet blong nesing skul blong tis yia oli no save faenem wok yet long ol hospitols mo helt sentas blong yumi.
Ol bigfala dona kantri olsem Ostrelia mo Niu Zilan mo ol bigfala bodi we oli lukautem helt long wol olsem Wol Helt Okanaesesen (WHO) oli gat fulap prokram mo mane we oli save givim blong helpem Vanuatu long saed blong impruvum helt blong yumi. Be hemi depend bigwan long wanem kaen helt polisi yumi gat, mo hau nau bambae oli adresem isiu blong managemen blong olgeta helt institusens blong yumi.
Hemi gud blong luk ol pati oli putum aut ol polisi platfom blong olgeta long saed blong helt. Sapos yumi lukluk gud long wanwan pati ia fulap i tokbaut ol semak jenerol samting nomo olsem: apgredem ol helt senta, mekem sua se saplae blong meresin i no ran aut, impruvum kwaliti blong helt sevis mo inkrisim akses long gud helt fasiliti long evri provins.
Apat from ol mein politikol patis we longtaem ikam yumi bin luk wanem kaen helt polisi oli bin save karem aut long Vanuatu, igat fulap smol smol pati we oli stap pripea from eleksen nauia we oli gat sam intaresting polisi. Wan exampol hemi wan pati we oli ting se i mas gat wan stadi blong luk sapos Vanuatu hemi save gat wan praevet hospitol blong givim mo joes long ol man Vanuatu. Tingting olsem hemi gudwan be hemi no klia tumas from igat praevet hospital i set ap finis long Vanuatu, speseli nau long Port Vila even sapos hemi no gat ful set blong olgeta fasiliti o tul we hemi nidim, mo ples blong sikman i silip.
Narafala pati i gat wan tingting blong setem ap wan Helt Komisen be ino rili klia tu se wan Komisen olsem bae i mekem wanem stret. Mo narafala pati we hemi gat wan defren polisi lelbet we hemi beis meinli nau long aelan blo Epi. Olgeta oli stap wok finis wetem hospitol mo nesing skul mo bae oli testem samfala niufala polisis we maet Vanuatu hemi no bin luk bifo. Long saed blong helt, wan samting we pati ia bae hemi fokas long hem hemi blong bildem gud hospitol blong Epi, fiksim ol masin long hospitol mo mek sua se igat meresin mo imas kat ol nes mo dokta i stap oltaem. Pati hemi stap wok finis blong faenem tufala enjinea blong Niu Zilan ikam mekem wan asesmen long hospitol blong Epi mo oli stap talem se bae oli wok klosap wetem depatmen blong helt mo
Rotari Klab blong pusum sam long olgeta polisis blong olgeta.
Hemi gud blong wanwan pati i gat ol bigfala tingting olsem be olsem wanem long nasonal level? Lokasen blong wan mo bigfala hospitol long Epi hemi stap in laen wetem bigfala helt plan blong gavman tu o nogat? Nomali long wan stratejik plan blong gavman, imas gat klia daereksen blong mekem se wan wan man mo aelan i no wok ausaed long plan ia mo igat ‘fea distribusen’ blong ol resos blong kantri.
Plante pati oli tok jenerol long saed long apgradem ol aid post mo hospital mo impruvem helt serves mo kapasiti blong ol helt woka. Sam wea oli kat ol klia aksen blong mekem i inkludim:
I gud se ol vota oli luk gud long ol klia polisi komitmen blong wan wan pati. Tebel ia i soem aot se ol pati we oli kat sam detel polisi steitmen long ol isiu ia. Ol ofis blong pati oli sud kat kopi long ol polisis platfom mo ol posta tu oli kat sam long ol polisi o yu save askem ol kandidet blong talem aot wanem nao ol polisi komitmen blong hem o pati.
Edukasen hemi wan sekta blong divelopem kantri mo ol pipol. Fulap ol pati oli toktok jenerol long saed long edukasen polisi mo tu plante oli no even adresem ol prioriti isiu long edukasen sekta.
Vanuatu igat wan histori we i spesel from hemi gat tufala lanuis blong lanem samting, olsem Franis mo Inglis. Long wan kantri we i stap develop olsem blong yumi, edukesen hemi olsem stampa blong developmen blong wan kantri. Sapos yumi lukluk long everi kantri long wol tedei, edukesen hemi ki blong fuja prokres blong olgeta. Hemia i mekem se plante long olgeta i putum plante mane mo resos long sekta ia blong mekem se kantri i save gro. Mo samting we i save draevem ol fuja progress hemi ol raet polisi blong mekem se kantri i save gro.
Mo wetem plante pikinini we oli stap drop aut evri yia long fomal sistem blong edukesen long yia 10 mo 12, hemi minim se gavman i mas fokas mo blong finem wei blong impruvum lening blong ol pikinini long klas rum mo tu ol tija i mas kasem gudfala trening mo kat ol gudfala fasiliti mo resos.
Fulap long olgeta pati i gat samting blong talem abaut edukesen sekta ia mo igat few we oli no adresem isu ia direktli be ino minim se oli nogat polisi long saed blong edukesen. Hemi minim nomo se oli fokas long ol narafala samting olsem graon, deliveri blong seves, gavenans or ol narafala samting olsem loa mo jastis.
Wan komon tingting blong edukesen we sam pati oli stap tingting long hem hemi blong providem wan ‘fri edukesen’. Hemia hemi wan longtaem polisi blong sam pati. Be tingting blong fri skul hemi wan toktok we i save confusum sam man from se inogat wan samting i fri tedei. Wan exampol hemi, ol pikinini ia oli nidim wan tija, ol buk, klasrum blong skul insaed long hem, ol pen blong raet mo ol nara samting we pikinini i nidim long skul gud. Ol samting ia i sas mo gavman i mas faenem mane blong pem. So lo wei ia edukesen hemi no ‘fri’.
Hemi intresting blong luk se aut long olgeta politikol grups we mifala i toktok wetem olgeta, 8 oli wantem introdusum fri edukesen long sam steij long edukesen blong ol pikinini: olsem long primari level kasem yia 8, mo fiu i wantem lukluk long fri edukesen kasem sekondari level. Wan pati i talem se bambae i mekem skul i fri or gavman i subsidaesem skul fi kasem secondari, mo wan bambae i mekem skul i fri taem ekonomi i impruv. Narafala bambae i lukluk blong mekem edukesen i fri long wan pikinini long everi family stat long yia 9 kasem yia 13.
Mo related long polisi blong fri edukesen, igat olgeta we oli ting se edukesen hemi mas compalsori we i minim se ol pikinini i mas go long skul mo ol perens i save brekem loa sapos oli no sendem pikinini igo long skul.
Stamba blong wan gudfala edukesen sistem hemi eli jaelhud mo fiu patis oli rekonaesem hemia. Exampol, igat sam pati oli tingting se kafman i mas providem asitens long ol pri-skuls: blong bildem ol propa klasrums or provaedem fanding asistens blong pem ol tijas. Igat fofala pati oli gat insaed long polisi blong olgeta blong impruvum edukesen long kindi level mo pem ol tijas blong olgeta.
Imo interesting se igat sam pati oli wantem luk Vanuatu igat own universiti blong hem mo igat wan pati i tingting se Vanuatu i mas gat wan Franis universiti. Tingting ia blong Vanuatu igat wan universiti blong hem wan yet hemi no wan niu wan. Plante man Vanuatu mo ol politikol pati oli ting se Vanuatu hemi redi blong gat wan universiti be kwesten nau se hemi redi blong fandem mo providem enaf resos blong mekem se universiti olsem i save ajivim wan standed we i naf blong midim ol nids blong umi mo ol narafala kantri.
Tingbaut se fulap universiti long Ostrelia mo Niu Zilan i depend plante long gavman blong olgeta blong fandem mo tu igat ol foren students olsem olgeta we ikam long China mo olbaut long wol from oli pem bigfala mane ikam long universiti blong helpem universiti i ran gud. Fulap oli mekem mane blong olgeta thru long resej mo consultansi wok. Kwesten we i stap se Vanuatu tu i save mekem hemia o nogat? i tru se sam pati i tokabaut wan universiti be oli no mekem i klia hau nau bambae oli setem ap.
Be wan stampa tingting we sam pati i tokbaut hemi long saed blong trenem mo groem manpawa resoses blong kantri blong ol ni-Vanuatu oli save ajivim gudfala standed blong edukesen mo oli save go from feta stadi ovasi.
Sam oli tingting blong adresem isu blong skolasip blong inkrisim o mekem sistem blong seleksen blong ol kandidet blong skolasip i fea moa. Hemi gud blong luk se aut long ol patis we mifala i toktok wetem olgeta, igat 10 everiwan we oli gat tingting blong adresem isu ia blong skolasip mo feta stadi blong wanwan ni-Vanuatu we i wantem go stadi ovasi mo lokali.
Igat few politikol patis we oli wantem rivuim karikulum blong edukesen be bakeken oli no klia tumas long wanem stret nau oli wantem revuim mo hau nau bae oli mekem mo hamas taem mo resos olsem mane bae oli givim blong mekem wan bigfala wok olsem.
Wetem ol polisi we i stap i luk olsem fulap patis oli tokbaut klosap semak samting nomo even sapos oli no deteilem i klia se wanem stret nau bambae oli mekem. Be igat tu sam grup we oli talem fiu samting we i defren long ol nara grup.
I gud se ol vota oli luk gud long ol klia polisi komitmen blong wan wan pati. Tebel ia i soem aot se ol pati we oli kat sam detel polisi steitmen long ol isiu ia. Ol ofis blong pati oli sud kat kopi long ol polisis platfom mo ol posta tu oli kat sam long ol polisi o yu save askem ol kandidet blong talem aot wanem nao ol polisi komitmen blong hem o pati.
Ekonomi
Fulap ol pati oli toktok plante long saed long ol isui blong ekonomik divelopmen be ikat fiu nomo we oli kat ol klia aksen steitmen blong talem hau nao oli plan blong implementem ol polisi blong olgeta. Sapos yumi komparem long ol nara isui olsem helt mo edukasen ol pati pati oli fokas plante long saed long ekonomi.
Igat sam pipol i save talem se ‘be ekonomi blong yumi hemi no beis tumas long vatu or “kash” from fulap man oli gat wanem we yumi save singaut olsem ‘tredisonel ekonomi’ olsem man i laef long kakae long karen blong hem, envaeromen mo fasen blong laef blong hem long wan komuniti. Hemia hemi tru tumas. Fasen ia ol pupu i bin laef long hem plante yias i pas bifo waetman i kam wetem gol mo silva blong hem. Be long realiti blong tedei, yumi mas faenem wei blong mekem se yumi save sapotem tugeta sistem blong ekonomi ia blong mekem se yumi no lus aut long tugeta. From hemia i kat nid blong ol klia polisi blong daerektem ol aksen blong gavman blong mekem ekonomi i kro.
Ol pati ikat plante jenerol toktok olsem:
Be wetem ol jenerol polisi steitmen olsem ino klia se hau nao oli save ajivim ol polisi eim blong olgeta.
Sam pati nomo oli kat ol klia polisi aksen steitmen olsem:
Ino blong talem ol polisi ia i gud o ino gud from hemia hemi disisen blong wan wan vota nomo. I gud se ol vota oli luk gud long ol klia polisi komitmen blong wan wan pati. Tebel ia i soem aot se ol pati we oli kat sam detel polisi steitmen olsem mo ol ofis blong pati oli sud kat kopi long ol polisis platfom mo ol posta tu oli kat sam long ol polisi o yu save askem ol kandidet blong talem aot wanem nao ol polisi komitmen blong hem o pati.
PiPP has spent well over a month compiling and digesting the policies of Vanuatu’s political parties. Here is the result. It contains tables giving a brief overview of key policy areas, and shows where Vanuatu’s parties have detailed policy statements, as well as more general statements of principle.
This matrix was published in a supplement to the Vanuatu Daily Post on Saturday, October 27th, and will be circulated in print format to all major island centres. It is intended to help voters get a clearer picture of the state of policy development in Vanuatu today. You can download the policy matrix here: PiPP political party analysis.
On Wednesday October 24th, PiPP held a leaders’ debate at Wan Smol Bag Theatre – the first of its kind in Vanuatu. This event differed from our MP Face to Face programme in that it was a moderated discussion focusing on three key policy areas – health, education and the economy – as opposed to an open question and answer forum. Moderator Kiery Manassah drove a frank and detailed discussion, pressing leaders for specifics and encouraging them to move beyond generalities. A capacity crowd attended the event, which was broadcast live on television and radio. It will also be re-broadcast on Saturday October 27th to mark the end of the 2012 political campaign period.
(more…)
This week on Pacific Politics: PiPPtalks - MSG Secretariat Director General Peter Forau discusses the organisation's identity and purpose; Dan McGarry looks at the West Papuan independence movement's long road to freedom; a photo essay on the MSG's Eminent Persons Group and much more....
PiPP is pleased to present its latest tool in understanding the state of mobile phone and internet use in Vanuatu. This infographic encapsulates the key findings from our 2011 study of social and economic effects of telecoms in Vanuatu. Please contact us for a printed copy or click here for the downloadable graphic.